Şəkidə yerləşən
tarixi sənət əsəri. Şəki xan sarayı dünya abidələri siyahısına daxil
edilmişdir. Qala
divarları
ilə
əhatə
olunan
Xan
sarayı
ikimərtəbəli olmaqla altı otaqdan, dörd dəhlizdən, iki güzgülü eyvandan ibarətdir.Bu bina daha əvvəllər "Divanxana" adlanmışdır. Şəki xanlığı Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra isə "Qorodskoy sud", yəni şəhər məhkəməsi oldu. Binanın tikintisinə 1761-1762-cı ildə başlanılıb. İndi bizim "Şəki xan sarayı" adı ilə tanıdığımız bu bina, "Məhəmmədhəsən xan Divanxanası", 1789-1790-cı ildə Məhəmmədhəsən xan tərəfindən tikdirilmişdir. Binanın, inşasına 32 min çervon, yaxud, 32 min İran tüməni məbləğində pul xərclənmişdir. 1 rus çervonu, yaxud İran tüməni o vaxtlar 3,4 qram çəkidə qızıl idi və Şəki xanlığında, 1 il ərzində yığılan töycü (vergi) heç 7 min çervona çatmırdı. Amma hələlik müəyyənləşdirmək mümkün deyil ki, 32 min çervon yalnız bu binanın inşasına sərf olunub, yaxud, bütün qalanın tikintisinə. Memar şirazlı Zeynal Abdulladır. O ki qaldı qalanın inşasına, o biyar yolu ilə, tikilmişdir. Yəni, xanlıq əhalisi xan qarşısında öhdəlik daşıyırdılar ki, lazım olduqda (həftədə, yaxud ayda?) 1 gün xan üçün pulsuz işləməlidirlər. Qaladakı indiki
kilsə, 1828-ci ilə qədər Xanın ev məscidi idi və göstərilən ildə ruslar tərəfindən
indiki formaya, yəni xaç formasına salınmış və kilsə edilmişdir. Ruslar xanın hərəmxanasının
yerində isə türmə binası tikiblər. Qalanın dörd küncündəki 4 böyük bürc də
ruslar tərəfindən inşa edilmişdir.
Sarayın hər
iki mərtəbəsi eyni quruluşdadır. Mərkəzdə böyük salon və salonun hər iki tərəfindəki
dəhlizlərə bitişən yan otaqlar vardır. Binanın plan quruluşu, yəni hər mərtəbədə
3 otağın olması cənub hissədə aydın əks olunur. Mərtəbələr daxildən pilləkənlərlə
əlaqələndirilib. Salonların şimal hissəsində iki kiçik otaq arasında xanişin
adlanan yerləşkələr var. Tavanı güzgülənmiş alt xanişində fəvvarəli mərmər
hovuz tikilmişdir.
Binanın baş
fasadı dünyada analoqu olmayan ən xırda, həndəsi fiqurlara bölünmüş, ağac parçaların
aralarına müxtəlif rəngli şüşələr geyindirilmiş şəbəkə pəncərə və qapılardan
ibarətdir. Şəbəkələrin hər bir kvadrat metri orta hesabla 5000, mürəkkəb yerləri
14000 ağac və şüşə şəbəkədən ibarətdir. Binada mismar və yapışqandan istifadə
edilməmiş, ağac və şüşə parçaları bir-birinə geyindirilmişdir. Saray divarın
ornamentliyi, piştağların genişliyi, naxışlı şəbəkələr, müxtəlif naxışlar, gəc
üzərində oymalar məharətlə işlənmişdir. Binanın daxilində həndəsi naxışlara, nəbatat
rəsmlərinə, süjetli və quş rəsmlərinə, döyüş və ov səhnələrinə daha geniş yer
verilmişdir. Zövqlə işlənmiş taxçalar, güzgülü buxarılar əsl sənət nümunəsidir.
Saraydakı naxışların zənginliyi, rəng çalarları, stalaktit oymal olduqca gözəldir.
Otaqların divarları ilə yanaşı tavanı da yaraşıqlı naxışlarla bəzədilmişdir.
Dünya şöhrətli
türk şairi Nazim Hikmət saraya baxdıqdan sonra belə yazmışdır: "Əgər Azərbaycanın
başqa qədim tikililəri olmasaydı, bircə Şəki Xan sarayını dünyaya göstərmək bəs
edərdi".
Şəki xan
sarayının çox böyük şöhrət qazanmış divar rəsmləri XVlll əsrdə yaranmışsa da,
sonralar dəfələrlə təmir edilmişdir. Sarayının divar təsvirlərini işləyən bir
neçə nəqqaş və ustanın adı binanın içində müxtəlif yerlərdə yazılmışdır. Həmin
sənətkarların XlX əsrin sonunda binada işləməsi kitabələrdən məlumdur. XVlll əsrdə
ilk təsvirləri işləyən nəqqaşın adı bunların içində qeyd edilməyib. Binada
ikinci mərtəbənin tavanındakı təsvirdə ustad Abbasqulunun adı yazılmışdır.
Ancaq Abbasqulunun bu təsvirləri nə vaxt işləməsi haqqında əlimizdə heç bir məlumat
yoxdur. İkinci mərtəbənin salonundakı təsvirləri XlX əsrin axırlarında təmir edən
və bəzilərini yenidən işləyən boyaqçının qarabağlı usta Qəmbər olduğu salonun
divarlarında qeyd olunmuşdur. XlX əsrin axırlarında xan sarayının birinci mərtəbəsindəki
salonun təsvirlərini təmir edən şamaxılı ustad Mirzə Cəfərin adı həmin salonun
giriş qapısının yuxarısında yazılmışdır.